Zachowek to instytucja prawa cywilnego, której celem jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Umożliwia on uzyskanie określonej części wartości spadku przez osoby, które zostały pominięte w testamencie lub których udział został znacznie ograniczony. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, zachowek ma umożliwić rekompensatę dla uprawnionych spadkobierców, nawet jeśli nie zostali powołani do spadku. Przysługuje on wyłącznie w przypadku dziedziczenia testamentowego, a jego wysokość zależy m.in. od wartości całego spadku i relacji spadkobierców do zmarłego.
Komu przysługuje zachowek?
Prawo do zachowku przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego. Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, do grona osób uprawnionych należą zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy – pod warunkiem, że byliby powołani do spadku z ustawy. Osoby te mogą żądać zachowku wtedy, gdy zostaną pominięte w testamencie lub ich udział w spadku okaże się mniejszy niż należna część.
Wysokość zachowku dla uprawnionych wynosi zazwyczaj ½ wartości udziału spadkowego, który przypadłby im w razie dziedziczenia ustawowego. Jeśli osoba uprawniona jest trwale niezdolna do pracy albo małoletnia, zachowek zwiększa się do ⅔ wartości tego udziału. O zachowek można się ubiegać od spadkobierców testamentowych lub osób, które otrzymały darowizny za życia spadkodawcy.
Kto nie ma prawa do zachowku?
Nie każda bliska spadkodawcy osoba jest uprawniona do zachowku. Rodzeństwo, dalsi krewni oraz osoby niespokrewnione, nawet będące w bliskiej relacji zmarłego, nie są uwzględniane w katalogu uprawnionych. Ponadto prawo do zachowku nie przysługuje, jeśli osoba została uznana za niegodną dziedziczenia, wydziedziczona lub zrzekła się dziedziczenia w drodze umowy.
Wydziedziczenie skutkuje całkowitym wyłączeniem możliwości dochodzenia zachowku. Warunkiem skuteczności jest jednak wyraźne wskazanie przyczyn (np. uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych) w treści testamentu. Z kolei niegodność dziedziczenia może być orzeczona wyłącznie przez sąd w przypadku zaistnienia przesłanek ustawowych, jak np. dopuszczenie się przestępstwa wobec spadkodawcy.
Jak oblicza się wysokość zachowku?
Wysokość zachowku oblicza się na podstawie tzw. czystej wartości spadku. Czysta wartość to różnica pomiędzy aktywami (majątkiem) a pasywami (długami) spadkowymi. Do tej wartości dodaje się również darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców lub innych osób w ciągu ostatnich 10 lat przed śmiercią.
Następnie ustalana jest teoretyczna wartość udziału, jaki przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Z tej wartości oblicza się połowę lub dwie trzecie – odpowiednio do sytuacji życiowej uprawnionego. Taka kwota stanowi podstawę dochodzenia roszczenia z tytułu zachowku. Wartość może być korygowana o darowizny otrzymane wcześniej przez uprawnionego do zachowku.
Terminy związane z zachowkiem
Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu. Zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego, termin przedawnienia wynosi 5 lat od ogłoszenia testamentu. W przypadku dziedziczenia ustawowego lub braku testamentu, termin liczony jest od dnia otwarcia spadku, tj. od chwili śmierci spadkodawcy.
Po upływie terminu przedawnienia dochodzenie zachowku może być utrudnione, ponieważ pozwany ma prawo podnieść zarzut przedawnienia, który skutkuje oddaleniem powództwa. Stąd ważne jest, aby osoby uprawnione monitorowały terminy i podejmowały działania w odpowiednim czasie. Przedawnienie nie jest równoznaczne z utratą prawa do zachowku, ale znacząco ogranicza możliwość jego wyegzekwowania.
Procedura dochodzenia zachowku
Proces dochodzenia zachowku rozpoczyna się zazwyczaj od wezwania do zapłaty, które kierowane jest do spadkobiercy testamentowego lub obdarowanego. Jeśli nie dojdzie do ugody, następny krok to skierowanie pozwu do sądu cywilnego. W pozwie należy wskazać kwotę żądanego zachowku oraz przedstawić odpowiednie dowody, m.in. odpis aktu zgonu, testament, dokumentację majątkową spadkodawcy oraz ewentualne informacje o dokonanych darowiznach.
Sąd bada zarówno wartość spadku, jak i relację powoda do spadkodawcy, a także zasadność roszczenia. W niektórych przypadkach może dojść do skomplikowanych postępowań dowodowych, zwłaszcza gdy w grę wchodzą duże majątki lub darowizny przekazane w różnych okresach. Wydanie prawomocnego wyroku kończy postępowanie i umożliwia egzekucję należności.
Przykłady obliczania zachowku w praktyce
Przykład 1: Spadkodawca pozostawia majątek o wartości 600 000 zł. Małżonek i jedno dziecko zostają pominięci w testamencie, który cały majątek przekazuje osobie trzeciej. Gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, małżonek i dziecko dziedziczyłyby po ½. Wysokość zachowku dla każdego z nich wynosi ½ z ½, czyli 150 000 zł.
Przykład 2: Spadkodawca przekazał synowi darowiznę w wysokości 200 000 zł na zakup mieszkania pięć lat przed śmiercią. Po śmierci pozostawił majątek o wartości 300 000 zł. Całkowita masa spadkowa do obliczenia zachowku to 500 000 zł. Córka, która nic nie otrzymała, może dochodzić zachowku w wysokości ¼ wartości spadku, czyli 125 000 zł, zakładając, że byłaby jedyną uprawnioną.
Więcej praktycznych porad prawnych można znaleźć na stronie www.prawnik-katowice.pl.
Informacje zawarte w tym artykule mają charakter wyłącznie ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one profesjonalnej porady prawnej i nie mogą zastąpić konsultacji z kwalifikowanym prawnikiem. Przed podjęciem jakichkolwiek działań na podstawie treści zawartych w tym artykule, należy skonsultować się ze specjalistą w celu uzyskania indywidualnej porady dostosowanej do konkretnej sytuacji.
Artykuł sponsorowany
